Bu ad gələndə İran xadimləri niyə “kor” olur...
Bu yaxınlarda Tehran Universitetinin Tarix fakültəsinin elmi şurasının üzvü, tarixçi Qudyarz Reştiani Azərbaycanın guya fars və ya iranlı olan orta əsr şəxsiyyətlərini mənimsəməsindən narahatlığını bildirib.
Axar.az xəbər verir ki, bu barədə tarixçi Rizvan Hüseynov Minval.az saytına açıqlamasında deyib.
O xatırladıb ki, iranlılar ilk dəfə 1935-ci ildə dünyanın siyasi xəritəsində peyda olan İran dövlətinin müxtəlif xalqlarının nümayəndələridir:
“Yəni orta əsr şairlərini, elm adamlarını və şəxsiyyətlərini “iranlılar” adlandırmaq elmi cəhətdən səhvdir. Reştianinin digər açıqlamalarını oxuduqdan sonra bir daha əmin olmaq olar ki, dünyada tarix kimi qərəzli və ideologiyalı elm çox azdır.
İran tərəfi sadəcə tarixi Azərbaycanı, onun coğrafiyasını, xalq mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini və ənənələrini, eləcə də Azərbaycan türk dilinin yayılma sahəsini görməzlikdən gələn tezislərə arxalanır.
Məsələ tarixi Azərbaycan olduqda İran tərəfi tarix elminin heç bir qanunlarına məhəl qoymur. Lakin İran və ya fars mədəniyyəti ilə əlaqəli bir şey mövzu olduqda, dərhal İran coğrafiyası və fars etnik mənsubiyyəti ilə birbaşa əlaqəsi olmayan xalqların mirasını və mədəniyyətini özünə aid etmək üçün mexanizmlərini işə salır. Bu baxımdan, İran alimləri və siyasətçiləri bir çox cəhətdən erməni həmkarlarına bənzəyirlər, çünki onların əsas məqsədi ətrafda türk və ya Azərbaycan irsindən bir şey görmək istəməyən eyni anti-elmi naxışlardan və ideoloji şablonlardan istifadə etməkdir.
Məsələn, Nadir şah Əfşarın əcdadlarının əslən Azərbaycandan, xüsusən Qarabağdan olduqları, Səfəvi I Şah Abbasın (1571-1629) dövründə Xorasana köçürüldükləri məlumdur. Yəni Nadir şahın vətəni Azərbaycan idi və Muğan çölündə qurultayda şah tacına layiq görülmüşdü ki, bu da bölgəmizin demək olar ki, bütün böyük hökmdarlarının qədim bir ənənəsidir. Bütün dünyanın tarix elmləri bundan xəbərdardır, lakin bəzi İran xadimləri bu mövzuda da “korluqlarını” nümayiş etdirmək qərarına gəliblər.
Üstəlik, bu İran xadimlərinin Azərbaycanın orta əsrlərdə yaşamış müxtəlif türkdilli müəllifləri və məşhur şəxsiyyətləri türkmənlərdən mənimsəməyə çalışdığını iddia etmək cəhdlərini də ciddi hesab etmək olmaz.
Ən azından, hər bir orta səviyyəli dilçi və tarixçi bilir ki, ləhcənin, adət və ənənələrin xüsusiyyətlərinə görə türkmənlərin və qonşu türk xalqlarının Azərbaycan xalqına yaxın olub-olmadığını asanlıqla müəyyən etmək olar. Yəni etnik baxımdan azərbaycanlılara yaxın olan və tarixi Azərbaycanda anadan olanlara Azərbaycan şairi və xadimi deyildiyindən əmin olmaq o qədər də çətin deyil.
Məsələn, Şah İsmayıl Səfəvi Azərbaycan dilində danışdığına və tarixi Azərbaycan ərazisində yaradılan və daha sonra qonşu coğrafi bölgələri mənimsəyən Səfəvilər dövlətində Azərbaycan dilini dövlət dili elan etməsinə görə azərbaycanlıdır. Yəni Azərbaycan dövlətin mərkəzi, Azərbaycan türkləri isə onun aparıcı etnosu idi.
Müqayisə üçün İran ideoloqları dilçilik, coğrafiya və tarix qanunlarını pozaraq fars dilində yazıb-yaradan, lakin eyni zamanda etnik və coğrafi baxımdan farslarla heç bir əlaqəsi olmayan müəllifləri kor-koranə farslara aid edirlər.
Gələk dahi şair Nizami Gəncəviyə. Onu ümumiyyətlə İran şairi adlandırmaq olmaz, ən azı ona görə ki, tarixi həqiqətlərə əsasən Nizami Azərbaycanın Atabəylər (Atabeqan-e-Azerbayqan) və ya hakim sülalənin adı ilə adlandırıldığı – Eldəgizlər dövlətində yaşayıb-yaradıb. Yəni Nizamini Azərbaycan Atabəylərinin şairi adlandırmaq məntiqlidir. Üstəlik, Nizaminin yaşayıb-yaratdığı və dəfn olunduğu Gəncə şəhəri heç bir şəkildə İran coğrafiyasına, orta əsrlərin İran dövlətlərinə və fars mədəniyyətinə aid deyil. Əgər kimsə Nizaminin fars olduğunu iddia etmək istəyirsə, buna dair heç bir dəlil yoxdur, üstəlik dahi şair öz əsərlərində hinduları, farsları və onların adətlərini davamlı şəkildə tənqid edirdi. Nizami şeirlərini yeni fars dilində (Farsi) yazırdı, bu dil isə ümumiyyətlə farslar sayəsində deyil, Səlcuq türklərinin və Atabəylərin sayəsində yaranıb və geniş yayılmışdı.
İranlılar da daxil olmaqla, müxtəlif alimlər dəfələrlə Nizaminin fars dilində yazmasına baxmayaraq, türklərin mədəniyyətini və dünyagörüşünü təbliğ etdiyini deyiblər.
Eyni məntiqlə bəzi erməni tədqiqatçıları başqa bir Azərbaycan şairi Qətran Təbrizi Əbu Mənsuru (1010-1080) fars adlandırmağa çalışaraq, ana dilinin Azərbaycan türkcəsi olmasına məhəl qoymurlar. Onlar XI əsrdə Azərbaycan şeir məktəbinin yeni yaranmaqda olan fars dilinə keçdiyini unudurlar. Fars dilinin leksikoqrafiyası tarixində ilk fars dilinin izahlı lüğətinin yaradıcısı olan Azərbaycan şairi Qətran Təbrizi olduğu üçün yeni fars ədəbi dili hələ o dövrdə yeni yaranmaqda olan bir dil idi. Qətran Təbrizinin əsərlərində Azərbaycan türkünün ruhu geniş əks olunur, Azərbaycan dilinə xas çoxsaylı sözlərdən istifadə olunur. Qətran Təbrizi, Nizami Gəncəvi və digər Azərbaycan mütəfəkkirləri fars dilində yazıb-yaradırdılar. Bu səbəbdən bu gün erməni və iranlı bəzi xadimlər sözügedən Azərbaycan şairlərinin fars olduqlarını iddia etməyə çalışırlar. Yəni bu məntiqə görə belə çıxır ki, əgər mən rusca yazsam və danışsam, deməli, mən etnik olaraq bir Azərbaycan türkü deyiləm, rusam.
Nizaminin türk dilində deyil, fars dilində yazması kifayət qədər əsaslı şəkildə izah olunur: “Şərqdə qısa müddət ərzində müxtəlif ölkələrdə məşhurlaşmaq üçün fars və ərəb dillərində yazmaq lazım idi” [Qafarlı R.O. Qədim Şərqdə və Nizaminin sevgi fəlsəfəsi. Sankt-Peterburq, Leyla, 2001, səh. 93-100].
Bundan əlavə, Nizami hələ o dövrdə formalaşmaqda olan klassik fars dilində deyil, qədim Midiyanın və türk sözlərinin əhəmiyyətli bir hissəsinə sahib olan Parfiyanın mirası olan dari dilindən istifadə edirdi. Azərbaycan Atabəylərində və Səlcuq imperatorluğunda bu dildən istifadə edilirdi. Dari dili IX-X əsrlərdə formalaşıb və sonralar yalnız Orta Asiyadakı türk xalqları arasında yayılsa da, fars dili kimi tanınıb. Avropalı alimlər qeyd edirlər ki, dari dilində türk dilində, xüsusən də Azərbaycan dilində bilinən çoxsaylı sözlər və linqvistik ifadələr var (Pisowicz A. Origins of the New and Middle Persian phonological systems. (Cracow 1985), p. 112-114, 117. (“The convergence of voiced uvular stop[ɢ] (ق) and voiced velar fricative [ɣ] (غ) in Iranian Persian (presumably under the influence of Turkic languages like Azeri and Turkmen), is still kept separate in Dari”).
Xatırladım ki, Ermənistan SSR Elmlər Akademiyasının ilk prezidenti (1943-1947), Ermitajın direktoru (1934-1951), akademik İosif Orbeli Nizamini “böyük Azərbaycan şairi” adlandırmışdı, bunu erməni tədqiqatçısı A.Arzumanyan öz kitabında xatırladır (Arzumanyan A.M. “Orbeli Qardaşları”, “Hayastan” nəşriyyatı - İrəvan, 1976, səh. 203).
Qeyd etmək istərdim ki, 1941-ci ildə İ.Orbeli blokadada olan Leninqradda şərqşünas Nizami Gəncəvinin 800 illiyinə təsadüf edən mərasimlər təşkil edə bilib. Erməni və iranlı tədqiqatçılar Azərbaycanın 1940-cı illərədək heç Nizamini tanımadığını iddia etməyə çalışırlar. Lakin bu yalan məşhur erməni şairəsi, Nizami yaradıcılığının əla bilicisi və bir çox şeirlərinin rus dilinə tərcüməçisi Marietta Şahinyanın dedikləri ilə ifşa olunur: “Qırxıncı illərdə Nizaminin yaxınlaşan ildönümü ilə əlaqədar olaraq onun fars mədəniyyətinə tam mənsub olması haqda qızğın bir kampaniya başladıldı. Yubiley tarixindən xeyli əvvəl, hələ 1925-ci ildə Sovet şərqşünası Y.N.Marr tanıdığı və sevdiyi İrana işgüzar səfərə gedir. Farsların Xəqani və Nizamiyə qarşı kəskin və hətta düşmən münasibəti onu təəccübləndirib. Marrın fikrincə, bu münasibət farsların sözügedən şəxsləri özlərinin milli yazıçısı kimi qəbul etməmələri və qəbul edə bilməmələri ilə izah olunur.
Bundan əlavə, Marietta Şahinyan böyük şərqşünas alim, akademik Y.N.Marrın Tehranın fars ziyalıları ilə Nizami və Xəqani haqda müzakirə aparması haqda çıxışını xatırladıb.
Məsələn, məşhur şair Səid Nəfisi deyirdi: “Nizami fars şairi deyil, o, Azərbaycan mühitində yaşayıb-yaradıb. Onun şeirləri hansısa fars üçün anlaşılmazdır” (Şahinyan M.S. “Nizami ilə bağlı tədqiqatlar”. İrəvan: ASSR Elmlər Akademiyasının Nəşriyyatı, 1955; yenidən nəşr edilmişdir: Bakı, 1981., s. 6-7).
M.Şahinyan sözlərini davam etdirir: “Nizami digər Qərbi Asiya ölkələrindən daha çox Qafqaz mədəniyyəti ilə əlaqəlidir”(Şahinyan M.S. "Nizami ilə bağlı tədqiqatlar". İrəvan: ASSR Elmlər Akademiyasının Nəşriyyatı, 1955; yenidən nəşr edilmişdir: Bakı, 1981., s. 14).
Xatırladım ki, Nizaminin aşağıdakı əsərləri xüsusi olaraq türk hökmdarlarına həsr olunub: “Xosrov və Şirin” Azərbaycanın Böyük Atabəylərinə və Səlcuq Sultanına həsr edilib. “Yeddi gözəl” ("Haft Paykar" - "Yeddi İşıqçı") Marağa hakimi və Aksunkuridlər sülaləsindən qonşu qalalar və Əhərin hökmdarı (Ərdəbil ilə Təbriz arasında) Əlaəddin Körpə Arslana (1174-1208) həsr olunub. Bu da türk (qıpçaq) mənşəlidir. Digər ikisi Azərbaycan, fars dilindəki əsərlərində çox sayda Azərbaycan-türk sözlərindən istifadə edib. Yəni farslar nə Nizaminin əsərlərinin müştərisi, nə də əsərinin pərəstişkarıdırlar və ən əsası, farsların o dövrdə dövlət quruluşları yox idi və türk dövlətlərinin tərkibində yaşayırdılar.
Məsələn, ukraynalı xadim N.İ.Gulakın (1821-1899) Nizamiyə həsr olunmuş məqaləsində Nizaminin Gəncə və Azərbaycanda yaxşı tanındığı təsdiqlənir ki, bu da böyük şairin Azərbaycanda yalnız Sovet dövründə xatırlanmasının erməni təbliğatçılarının “ixtirası” olmasını deməyə əsas verir. Gulak qeyd edir ki, o dövrdə etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, məşhur olmaq və Səlcuq hökmdarlarını məmnun etmək istəyən hər kəs farsca yazmağa çalışırdı.
Ukraynalı xadim nümunə olaraq Nizami Gəncəvinin çağdaşının - məşhur olmaq üçün fars dilində yazan gürcü şairi Fəxri-Corcaninin adını çəkir (SMOMPK, Say 31 (1903), s. 120).
Digər mənbələr də Azərbaycan xalqının uzun əsrlər boyu dahi Nizaminin xatirəsini qoruduğunu və adını uca tutduğunu təsdiqləyir. Xüsusilə tanınmış Azərbaycan tarixçisi, Rusiya ordusunun zabiti, 1840-cı illərin əvvəllərində “Qarabağnamə” kitabının müəllifi olan Mirzə Adıgözəlbəy Nizaminin 700 illiyi ərəfəsində onun məqbərəsini yenidən tikdirdi.
Sovet tarixçisi V.N.Leviatov “Qarabağnamə”nin nəşrinin ön sözündə qeyd edir: “Qarabağ-namə”nin mətnindən aydın olur ki, Mirzə Adıgözəlbəy öz dövrü üçün şairliyi sevən geniş savadlı bir şəxs olub. Görkəmli mədəniyyət nümayəndələrinə olan dərin hörmət Mirzə Adıgözəlbəyi ulu Nizaminin tamamilə dağılmış köhnə məzarının əvəzinə yeni məqbərə tikməyə başlamağa sövq etdi.
A.Bakıxanov bu barədə yazırdı: “Gəncə şəhəri yaxınlığında onun məzarı hələ də mövcuddur. Mirzə Adıgözəl bəy məqbərəni yenidən tikdirir” (Bakıxanov A.-K. "Gülüstani-İrəm", Bakı, 1926, s. 165).
A.Bakıxanovun son sözlərindən məlum olur ki, məqbərənin bərpası onun hələ “Gülüstani-İrəm”i yazdığı dövrdə baş vermişdir. Yəni XIX əsrin qırxıncı illərinin əvvəllərində. Bu isə böyük şairin anadan olmasının yeddi yüz illiyinə təsadüf edir.
Nizami şərəfli oğlu ilə haqlı olaraq fəxr edən Azərbaycan xalqının yaddaşında qalıb. Xülasə, xatırlatmaq istəyirəm ki, Nizami Gəncəvinin sağlığında da paxıl insanlar və dahi Azərbaycan şair və mütəfəkkirinin şöhrətinə bürünmək istəyənlər var idi.
Həm həyatı boyu, həm də əsrlərdən sonra ona həsəd apardılar. Böyük şair həsədə necə fəlsəfi münasibət bəslədiyini “Leyli və Məcnun” əsərində gözəl təqdim edib. Böyük şair insanların həyatı timsalında həsədin nə olduğunu göstərib: "gözəlliyi və əxlaqı bütün həyatının çətinlik və problemlərinə səbəb olan Yusif peyğəmbər, biliyinə görə öldürmək istədikləri İsa peyğəmbər, həqiqi imana dəvət etdiyi üçün yaxın qohumları tərəfindən belə təqib olunan Məhəmməd peyğəmbər".
Комментарии: