Ağ və qara “qoyunlu”lar: türk öz dövlətinə “qoyun” deyib?
Almaniyanın Höttingen
universitetinin alimi Gerhard Deyrfer deyib: “Türkmən” sözünün hələ qarışıqlığa
səbəb olması çox qəribədir. Leninqradda gördüm ki, İraq-Oğuz ədəbiyyatı
"türkmən" adı altında kataloqda yerləşdirilib. Əslində isə “türkman”
sözü “oğuz-köçəri” mənasını daşıyır. Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu “türkmən”ləri
şübhəsiz ki, azərbaycanlılardır”.
Sovet tarix elmi dövründə
orta əsrlərin iki Azərbaycan dövlətinin - Ağqoyunlu və Qaraqoyunlunun adlarının
rus dilinə “Çernıx baranov” və “Belıx baranov” kimi tərcümə edilməsi ənənəsi
yaranmışdı.
Bu doğrudurmu?
Kult.az xəbər verir
ki, Qafqaz Tarixi Mərkəzinin direktoru, azərbaycanlı tarixçi Rizvan Hüseynov əmindir
ki, bu dövlətlərin adlarının düzgün yazılışı “Ağ-qoyunlu” və “Qara-qoyunlu” şəklindədir.
Bundan əlavə, “qara” sözü eyni zamanda “böyük” anlamı da daşıyır. “Qoyun”
sözünün “baran” kimi tərcümə edilməli olduğu düşünülsə də, bu heç də belə
deyil.
“Bu, ona görə baş verib
ki, Bayandur tayfasının (Ağqoyunlunun hakim sülaləsi) türk dilində
“boran/buran” (qasırğa, tufan) kimi qeyd olunan damğası bəziləri tərəfindən səhvən
“baran” kimi tərcümə edilib. Daha doğrusu, çox sonradan alimlər hesab ediblər
ki, “qoyun/qoyon” və “boran/baran” damğası qoyun kimi təfsir olunmalıdır və
dövlətlərin adları “Çernıe baranı” və “Belıe baranı” olmalıdır.
İkincisi, Qaraqoyunlu
dövlətinin rəsmi adı “Yıvaiyyə” (Baharlı), Ağqoyunlu dövlətinin rəsmi adı isə
“Dövlət-i Bayanduriyyə”dir. Yəni bu dövlətlərin nə adlarında “qoyunlu” sözü, nə
də bayraqlarında qoyun təsviri olub”, - tarixçi qeyd edib.
Onun sözlərinə görə,
Qaraqoyunlunun hakim boyunun mənşəyi oğuzların Yıva boyunun Baharlı
tayfasındandır. Buna görə də rəsmi şəkildə dövlət Yıvaiyyə, hərdən isə Baharlı
adlanıb. Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının tərkibinə Baharlı, Sədli, Duharlı,
Qaramanlı, Alpaut, Çəkirli, Hacılı və Ağaçəri tayfaları daxil idi. Bunların
arasında aparıcı rolu Baharlı və Sədli tayfaları oynayırdı.
“Ağqoyunlu – Bayandur
tayfasının rəhbərlik etdiyi Oğuz tayfalarının konfederasiyasıdır. Bu dövlət Şərqi
Anadolu və İranın qərbində 1501-1503-cü illərdə Səfəvilərin fəthinə qədər
mövcudluğunu qoruyub saxlayıb.
Üçüncüsü, “qoyon/qoyun”
sözü ali hökmdarın sağ əlinə verilən qədim titul anlamı daşıyır. Əgər “noyon”
titulunu hakim və hərbi aristokratiyanın namizədləri daşıyırdılarsa, “qoyon”
titulu çox nadir və hökmdardan sonra ən yüksək titul sayılırdı”, - Hüseynov
bildirib.
Tarixçinin sözlərinə görə,
Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətlərinin qurucularının öz başlanğıcını əfsanəvi
Mukali qoyon Cəlayirdən götürdüyünü çox az adam bilir. Mukali 1170-1223-cü illərdə
yaşamış məşhur sərkərdə və Çingiz xanın ən yaxın adamlarından biri idi. Qeyd edək
ki, Çingiz xan Mukaliyə “qoyon” ali titulunu vermişdi. Bu titul ona hökmdarı əvəz
etmək və imperiya rəhbərinin səlahiyyətlərini icra etmək imkanı verirdi.
Mukalinin babası Terqetu-Bayan idi. Onun adı Bayandur tayfasından olmasını göstərir.
Bu tayfa əsrlər sonra Ağqoyunlu dövlətini (Bayandur və ya Dövlət-i Bayanduriyyə)
yaratdı.
“Orta əsrlər dövlət
xadimi və XIII əsr tarixçisi Rəşidəddin “Came ət-təvarix” kitabında Çingiz xan
qoşunlarının rəhbərini təsvir edərək yazırdı: “Çingiz xan onu Xitayla sərhəddəki
(Mukali-qoyon) Qaraun-Cidun ərazisinə göndərəndə xitaylar ona “Qoyon”, yəni
“böyük və hörmətli” ləqəbi verdilər. Onların ardınca Çingiz xan bu ləqəbi təsdiqlədi,
onun nəsilləri də “qoyon” adlandırıldı”.
Yəni oğuz, uyğur və
qara-kitaylar (xitay, katay) türk tayfalarında “qoyon” sözü “böyük və hörmətli”
anlamını ifadə edib. Buradan aydındır ki, Qara-qoyunlu (Yıvaiyyə/Baharlı), və
Ağ-qoyunlu dövlətlərinin (Dövlət-i Bayanduriyyə) adları “qara və ya böyük
qoyun” kimi deyil, “Böyük və Ali qoyon” (rəhbər) kimi tərcümə edilir. Türk
qoyon titulu dövlət və rəhbərin yüksək aristokratik statusu göstərirdi”, -
tarixçi fikrini tamamlayıb
1 коммент. :
Çox gözəl və çox pakizə.
Reply